Entrevista ao canteiro Che O Golias

A pedra é unha arte que dende hai séculos conformou o patrimonio galego. Para coñecer algo máis sobre ela e sobre a cantería, falamos con José Fernández Figueira (1963), coñecido como Che o Golias. Este canteiro, recibiu no 2002 o premio Dólmen de Ouro á traxectoria profesional na Arte da Cantería. Ademais, el e a súa familia quedaron inmortalizados polo escritor Anxo Angueira. Lembrade, ademais, que Che é unha das persoas que forma parte da exposición de Ruando Rianxo.

Foto da exposición Ruando Rianxo.

– Es a segunda xeración dunha familia de canteiros. En que cambiou o oficio en todos estes anos?
– Hai anos, a pedra extraíase nos nosos montes (onde a hai variada e de boa calidade), con medios e ferramentas manuais, transportábase con carros de bois -“o carreto”- e, anos despois, con tractor. Xa na obra, transformábase en canterías e mampostería coas ferramentas clásicas… Agora todo está máis mecanizado, aínda que os bos acabados precisan da man do home, como tamén a boa colocación. Antes era máis duro, había que usar moito a forza e a “maña”. As estadas de madeira, o aparello e a “palicuerda”, picar con pico, etc.; xa forman parte da historia (que eu tamén vivín)…

– Tarda moito un canteiro en dominar o oficio ou sempre está aprendendo?
– Depende do “amor” que se lle colla á pedra, o tempo de aprendizaxe varía segundo a persoa e mailo seu guía; é cuestión de anos. Por exemplo: o meu pai, José o Golias, comezou aos 12 anos (no 1928) de aprendiz e aos 18 xa como “mestre” formara unha “cuadrilla”. Cada pedra é un “mundo” e darlle a forma é outro… A Cantería como a Arte, é ilimitada, e sempre estaremos a aprender novos métodos, conceptos e formas…

José o Golias. Foto propiedade de Cantería Golias

– A vosa familia quedou inmortalizada na novela de Anxo Angueira Pensa Nao. Supoño que foi todo un orgullo.
– Sentímonos moi honrados de “traballar” nas súas páxinas… No 1936, inicios da Guerra Civil, “O Vello Golias” e máis os seus fillos canteiros deambulamos efimeramente pola ficción desa fermosa e simbólica obra, que acadou o premio Xerais 1.999. No libro O valo de Manselle tamén me incluíu nalgúnha estrofa. A morada do amigo Anxo foi construída polos Golias. Encamiñeino para que picara pedras que despois repousaron nos muros da súa vivenda; captou vivamente as nocións da Cantería e o sentir dos canteiros. Aparte de todo, Pensa Nao é unha novela moi interesante e recomendable.

– Hoxe en día os canteiros aínda se organizan por cuadrillas e mestres?
– Eses apelativos pasaron a ser na actualidade: “empresa” e “xefe”; obreiros, oficiais, xefe: de taller, de obra,etc. Eu considero mellor a nomenclatura tradicional. O sistema organizativo é similar, aínda que a terminoloxía sexa distinta. O “mestre”, ademais de dirixir, tamén ensinaba e era moi respectado pola “cuadrilla”.

José o Golias, quen aos 18 anos xa tiña cuadrilla propia. Foto propiedade de Cantería Golias

– Que ten a pedra que non teñen outros materiais de construción?
– A PEDRA ten a trascendencia da Nosa Cultura. Con respecto doutros elementos, é un material nobre por excelencia na construción e na decoración. A pedra admite moitos tipos de acabado, é un dos máis valiosos tanto estética como economicamente; aínda así, hai quen a recobre para non vela… Cada pedra ten a súa propia cor e textura e iso dálle “vida”. Mal traballada ou mal colocada tamén pode “doer á vista”. Foi e será primordial na Arquitectura e na Escultura galegass… A historia de Galicia tamén está feita de pedra, abárcao todo: casas de vivos e mortos, igrexas, hórreos, muíños, valos, cruces, calzadas, pontes, tellados, reloxos, lavadoiros, pombais, pías, lareiras, fregadoiros, bancos, mesas, pozos, fontes, escudos, letras e números, santos, para afiar, para a pezoña, lagares, marcos de leiras…

– E ti, como sentes a pedra?
– A miña vida transcurríu vinculada á pedra, de neno pasaba moitas horas nas obras entre meu pai e os seus canteiros, traballando nos veráns; despois dos estudos emprendín o rumbo ao “paramento pétreo”. É como un bo ser querido, un familiar que forma parte da túa vida. É moi xenerosa, dunha rocha amorfa, podes realizar traballos fermosos.
Con ela busco o equilibrio e harmonía nas obras para amosala “espida”, para apreciar a súa esencia.
Os profesionais, en xeral, debémoslle un trato honesto a este material; por respecto á Arte Milenaria da Arquitectura da Cantería, aínda que os cánones non se respectan moito, non.

– Os “arxinas” sodes os canteiros na vosa propia xerga. Tes idea de como nace a xerga?
– A xerga (“o verbo xido”, “latín dos canteiros”, “verbo dos arxinas”) posiblemente naceu como unha linguaxe reservada só aos canteiros, incomprensible para o resto da xente. Así podían comunicarse entre eles, e comentar segredos do traballo, de amores, “picardías”, etc. Por “sagrada norma”, só a podían transmitir aos seus aprendices. A orixe puido ser na época da construción da Catedral de Santiago, onde había canteiros de varios países. Isto proporcionou variedade de vocablos para crear “o verbo”; contén palabras do latín, do italiano, do grego, do éuscaro, do francés, do castelán, do catalán, etc.
No século XVI para reconstruír os castelos derrubados polos Irmandiños e levantar igrexas, pazos, etc., chegan a Galicia moitos canteiros “biscaíños”; a súa influencia é importante, ven de aí a palabra: arxina ar (pedra) e gino (preparador).
Había outros códigos secretos de comunicación, exemplo: dar uns golpes raros co martelo na pedra, ou nomear unha palabra clave (de alerta) con outra entonación.
Exemplos da xerga: “keiko” ( Deus); “chacurro” (can).

– Segue a utilizarse hoxe en día?
– Pouquiño. Agora só para cousas concretas. Nos vellos canteiros estaba máis arraigado o seu uso. Algunhas “loxias masónicas”, usan verbas da xerga. A masonería coa súa simboloxía naceu no gremio dos canteiros. Na Guerra Civil tamén se usou para mensaxes en clave (o xeneral republicano Líster e seus irmáns canteiros de Calo).

– De que traballos estás máis satisfeito?
– De case todos: dende un simple valo na Casa de Rosalía a algunha vivenda “bastante significativa “… Lémbrome da humilde Capela do Santo Bartolomeu no peirao de Rianxo; a “pobre” estaba deixada da man de Deus, a piques do derrubamento total, sería unha mágoa. Moita xente comentábanos: “era moito mellor tirala, é un estorbo, que pinta aquí?…” (“Perdónalos Señor que…”).

– No 2002 recibistes o premio Dólmen de Ouro á traxectoria profesional na Arte da Cantería. Que supoxo para ti?
– Aparte da satisfacción propia, sentímolo como un recoñecemento ao noso pai. “O Vello Mestre Golias”, que no 1.934, case un neno (18 anos), coa súa “cuadrilla”, tivo que labrarse o futuro no duro camiño da pedra, naqueles tempos tan “tremendos”…

– Que che gusta máis, os traballos de restauración ou as novas obras?
– Gústanme os dous tipos: restaurar é como devolverlle a vida a un morto, rescatar algo abandonado ou perdido.
É complicado e fermoso ao mesmo tempo, unha “ciruxía plástica” na que hai que sopesar varios factores: estruturais, estéticos e construtivos, económicos e máis o do Amor a Arte e o Sentido Común. Trato de gardar sempre o contexto e a esencia da obra, incluso nas moi deterioradas.

As obras novas son como ver medrar un neno… Hai que realizar a obra na mente, aparte do seguimento do proxecto na realidade, mesmo facer correccións. Sempre debuxo a obra acabada ao detalle, para non cometer erros, que na pedra sempre son visibles e custoso subsanalos…

– Es dos que cando viaxa se fixa nas obras dos outros canteiros?
– Son bastante observador e “humilde” para non criticar negativamente o que fan os demais. A boa Arquitectura e outras artes son unha satisfacción para os sentidos. A mente xulga cando tes os valores para comparar entre as boas e as malas obras. Cando viaxo trato de ver esas obras, onde as dos vellos canteiros teñen valores intrínsecos… Sempre miro e admiro…

– Cambia o traballo dos canteiros segundo as zonas?
– Cambia algo motivado pola materia prima. Dependendo do tipo de pedra os acabados son diferentes. Exemplo: as construcións da zona de Lugo son diferentes polo tipo de pedra, nas paredes e tamén na cuberta, onde se utiliza moito a lousa de pizarra. Noutras zonas colócase moito perpiaño (gris, rosa,etc.). Hai comarcas nas que a mampostería era de grandes dimensións, noutras pequena; a pedra de Lugo ou a de Santiago teñen outro traballo e acabado; etc… Pero en toda a Nosa Terra, a esencia no traballo da pedra vén a ser a mesma…

– Cal é ese proxecto que che gustaría realizar algún día?
– Non teño un arquetipo fixado. Pero si facer algo “diferente”. Por exemplo: deseñar e construír unha pequena aldea, de estilo libre e conceptos algo diferenciados dunhas vivendas ás outras, pero en harmonía. Se hai algo ao que me resisto, son os “chalés pegados” ou “separados”, pero repetidos; son tan monótonos e ordenados que confunden… A diversidade e o eclécticismo equilibrados, non pelexan coa beleza. Gustaríame tamén esculpir en pedra ideas que me xurdiran…

Etiquetas: arquitectura, arxina, canteiro, cantería, Che O Golias, construción, José Fernández Figueira, pedra, Xosé Fernández Figueira