O rosario e a buguina. Ou o que é o mesmo, a nai de Manoel Antonio e o poeta. A vida estrita, a misa dos domingos e a liturxia fronte á liberdade, á brétema e á poesía. Dúas voces que, despois de tempo separadas, se atopan de novo nos últimos meses de vida do rianxeiro. Este é o argumento do novo libro de Xosé Ricardo Losada (1961) co que gañou en 2020 o Premio Torrente Ballester. Velaquí o cuestionario que lle fixemos ao escritor da rúa de Arriba.
– Antes de nada, felicidades pola publicación do teu novo libro, O rosario e a buguina, Premio Torrente Ballester 2020. Un ano antes, en 2019, gañaches o Viadutos de Novela por A casa xunto ao volcán. Contento por estes recoñecementos?
– Escribir é, xunto con ler, un dos maiores praceres que podo experimentar. Con iso síntome recompensado polo tempo que lle dedico. Pero é evidente que, se me presento a concursos, é porque tamén me gusta gañalos. Digamos o que digamos, os seres humanos necesitamos certo recoñecemento. E os premios son iso, un recoñecemento que, para máis, danlle unha maior difusión ao teu traballo, permitindo que chegue a máis lectores. E non hai maior pracer, incluso maior que un premio, que oírlle dicir aos veciños que lles gusta o que escribes.
– Na túa nova novela, centrada en Manoel Antonio, o poeta, nun momento dado, di: “Eu nacera para ser home dun único lugar, Rianxo”. Pódese dicir o mesmo de ti?
– Sen dúbida, pero sempre que Rianxo non se converta nun búmerang que lanzas sabendo que vai volver ou nun síntoma narcisista. Que saben de Rianxo os que só Rianxo coñecen?, como diría Chesterton. Na maioría dos días da miña vida estiven en Rianxo; no resto, consciente ou inconscientemente, desexando estar. E iso, é evidente, reflíctese en todos os meus libros. E creo que a razón pode ser similar á de Manoel Antonio. Cada centímetro cadrado de Rianxo provoca na miña mente unha feliz asociación coa miña infancia. Ningún lugar do mundo pode competir con iso.
– Lembro hai uns anos, na presentación do teu libro O evanxeo bufo, sobre Faustino Rey Romero, dicías que che interesaban as personalidades complexas. Como definirías a personalidade de Manoel Antonio?
– Interésanme as personalidades complexas porque hai en min unha forte tendencia psicoloxista, tanto a nivel persoal como literario. Por iso escribín as biografías de don Faustino e de Manoel Antonio, e non as de Dieste e Castelao, ao meu entender, psicoloxicamente máis previsibles. Manoel Antonio foi un neno feliz e sobreprotexido, e iso, unido a que tiña un temperamento moi similar ao de súa nai (categórico, rudo, árido, ríxido), determinou unha personalidade dubitativa, acomplexada, cando tivo que vivir en ambientes nos que, por diferentes razóns, non era o protagonista, e que el intentou esconder baixo unha máscara heroica e autocrática e arrogante, que sempre lle deu unha personalidade, en termos convencionais, inmatura. Cando deixou eses ambientes, en plena Ditadura de Primo de Rivera e tras a escasa repercusión do manifesto Máis alá, e comezou a frecuentar os ambientes mariñeiros do Constantino Candeira, madurou como persoa e como poeta. De catro a catro é unha marabilla porque reflicte esa evolución psicolóxica da súa alma.
– Ti es de Manoel Antonio ou de Manuel Antonio?
– Sempre escribín Manuel Antonio porque tomaba como criterio que no seu libro De catro a catro, o libro polo que é recordado, aparecía como autor Manuel Antonio, e supuxen que el prefería pasar así á historia. Pero no ano 2016 publicouse o manuscrito, inédito ata ese momento, de De catro a catro, que Manoel Antonio enviou á editorial, e alí aparece como autor Manoel Antonio, facéndome pensar que foi o editor quen o modificou. Xa que logo, agora digo e escribo Manoel Antonio. Parece claro que era así como quería pasar á historia, e debo respectar os seus desexos.
– Na obra tratas os últimos meses do poeta, cando regresa á casa moi enfermo. A nai di: “Nin el sabe falar comigo, nin eu sei falar con el. Pasamos a vida calados ou berrando”. Como foi o proceso creativo, tendo en conta precisamente a distancia que os separaba e que se comunicaban a través de tantos silencios?
– Manoel Antonio era home, para ben e para mal, de silencios ou berros. El mesmo o indica moitas veces. Non lle gustaban as reflexións. Coincidía con Nietzsche: a linguaxe prostitúe a realidade, en si mesma, e por ser un exercicio de poder. O mesmo se pode dicir de súa nai. Dominada por unha fe católica obsesiva, tamén era muller de silencios ou berros. Esa foi a maior dificultade creativa. Poñelos a dialogar aos dous soaría falso. Poñelos calados aos dous, diluiría a tensión narrativa, xa de por si escasa. Optei por esa asimetría que aparece na novela. Dona Pura é fiel a si mesma e Manoel Antonio fai o esforzo de explicarse e explicarse con profundidade e extensión, pasando ao outro extremo da súa personalidade, pois nun momento así, ante a morte e ante a profunda necesidade de que a nai o entendese, parecíame máis verosímil ese desborde, esa incontinencia verbal que, no fondo, é tamén unha vitoria sobre a agonía, algo que a el, de seguro, lle había de gustar.
– Chamoume a atención o aviso que fas ao comezo: “Baseada en feitos reais, é dicir, en feitos poéticos”. Hai unha parte que, evidentemente é poética, pero entendo que outra está moi sustentada en documentación, non si?
– Sen dúbida. Escribín este libro en pouco tempo, pero, por suposto, porque xa tiña escrito con anterioridade a miña biografía do poeta, Manuel Antonio. Vida e misterio dun poeta galego. Pero esa nota que antecede ao libro quere recordarlle ao lector que Manoel Antonio era un letraferido, un home que vía o mundo con ollos literarios, é dicir, no seu caso, poéticos. Como bo herdeiro do romanticismo, intentaba, intentaba non, vía o extraordinario no ordinario. Onde os demais vían rutina, el vía asombro. E esa é a característica máis peculiar da súa psicoloxía e da súa obra. Léase con moita atención a cita de Manoel Antonio que aparece ao principio da miña novela. Ademais de ser un dos textos máis fermosos que escribiu, e un dos máis fermosos que eu lera nunca, revélanos as claves de comprensión da súa alma máis íntima.
– Na portada aparecen Manoel Antonio de pequeno, co hábito de santo Antonio, agarrado pola nai. Non obstante, a acción desenvólvese anos despois; os dous están separados pero o poeta ten a necesidade de que ela o abrace. É como se volvese á infancia. Non sei se, efectivamente, a portada buscaba iso ou é unha casualidade?
– Nun libro non hai casualidades, e a túa interpretación é correcta. Entre outros, esa portada ten dous obxectivos principais. O primeiro, recordar que, aínda que vou falar de dúas persoas reais, o lector vai ler unha ficción. De aí que a foto apareza manipulada: coloreada e coa buguina ao fondo (complementa simbolicamente o saial de santo Antonio que loce o poeta) que aparece na contraportada da primeira edición de De catro a catro. O segundo, suscitar un enigma, en contraposición ao que se di na contraportada: como é posible que eses dous personaxes da foto acabasen tendo unha vida de desencontros? Eu creo que na forma en que dona Pura colle a Manoel Antonio nesa foto de estudo están moitas das claves. De feito, pode que esa foto fose a última vez na que miraron na mesma dirección. A novela intenta recuperar esa mirada común, unha mirada común que só a morte podía fotografar.
– Manoel Antonio descobre que a súa verdadeira vocación é ser poeta. Iso choca coas pretensións que teñen moitas veces os pais, que nos piden ter unha carreira, ser produtivos, gañar cartos… Como se viviu esa tensión na casa familiar?
– Pois dá a impresión que, máis que a tensión ideolóxica, esa foi a verdadeira tensión que Manoel Antonio provoca na familia, cando menos en súa nai, e a maior fonte de distorsión anímica para o poeta. E iso foi unha bendición, pois só así, con esa ferida, puido chegar a ser o extraordinario poeta que é. Agora ben. Non creo que poida criticarse a dona Pura por iso. O seu papel de nai, non cabe dúbida, era ese. O que é triste é un sistema que non permite, nin entende, realizar vocacións como a de Manoel Antonio, porque está construído sobre a identificación do valor co prezo, ser humano incluído, sen decatarse de que a inmensa maioría dos avances humanos fixéronse con valores que na súa época non tiñan prezo nin (suposta) utilidade.
– Hai un xogo de dúas voces, onde se van alternando a de Manoel Antonio e a da nai. Pero tamén hai unha voz ausente, a do pai, que faleceu da mesma enfermidade ca el. Como afrontan ambos que a historia se repita?
– Estou convencido que o pai tivo moita máis presenza na vida de Manoel Antonio morto que se estivese vivo. No mundo da buguina no que vivía a alma de Manoel Antonio o pai nunca morreu. Como tampouco morreu no mundo do rosario no que vivía a alma de dona Pura. Para dona Pura a enfermidade do fillo era outra proba que Deus lle puña e, aínda que pareza sorprendente, mesmo paradoxal, direino: eu creo que dona Pura era das que cría que Deus non lle pon probas a quen dubida da súa existencia e quere castigar, senón a quen ten unha fe firme, moi firme, e quere premiar. E iso debeu darlle un consolo que desde fóra da fe é moi difícil de comprender. O mesmo, creo eu, sucede no caso de Manoel Antonio, aínda que en relación á poesía, pero a poesía era para el, non o esquezamos (por iso se consideraba un psicólogo do Alén), unha relixión.
– Na presentación do libro en Rianxo puidemos escoitarche un sentido “mamá”. Que foi o que ela che transmitiu?
– Estou moi agradecido ás forzas do Azar pola familia que me tocou en sorte. O que dixen antes da miña felicidade en Rianxo podo dicilo da miña casa da rúa de Arriba. Pero, como non, a relación cunha nai é sempre unha relación especial. No caso de miña nai, aínda máis. Máis alá do filial e do xenético, do biolóxico e do instintivo, hai en min unha profunda admiración psicolóxica e, sobre todo, ética, cara a miña nai. Ter cerca unha persoa na que conflúen emoción filial e admiración ética é un privilexio tan grande que non pode explicarse con palabras. Por iso me limitei a dicir Mamá!
Fotos de Rianxo 
Deixar unha resposta